Jak wiesz, drzewa te są moimi towarzyszami- wojownikami. Obrodziły, ponieważ niedawno tu, w ich obecności, wszyscy moi towarzysze mówili, co myślą i czują o naszej ostatniej podróży. Teraz drzewa już wiedzą, że kiedy ruszymy w ostatnią podróż, weźmiemy je ze sobą.

Carlos Castaneda

W lutym 2023 roku pracowałem nad tekstem mojej książki o permakulturowym projektowaniu ogrodu na trudne czasy. Chodziło o trwały ogród złożony z wielu różnych nisz ekologicznych, które zbudują siłami Natury różne biotopy, składające się na żywotny ekosystem. U podstaw takiego projektowania, leży uważna obserwacja wzorców Natury i podążanie za nimi na kawałku ziemi jaki przyszło nam doglądać. Dobrze dobrane rośliny wieloletnie stworzą biogrupy i gildie, które uzyskują własną dynamikę i odporność. Aby tak się stało, wszystko sadzimy i siejemy gęsto, obok siebie, dbając o warstwowy układ i wspomagając glebę, i cierpliwie czekamy nie przestając obserwować.

Ile mamy czasu? Nikt już nie ryzykuje prostej odpowiedzi, ale wszyscy czujemy, że mniej niżbyśmy chcieli. Zaczynamy widzieć jak zmiany klimatu wymykają się wszystkim przewidywaniom i jedyne czego możemy się spodziewać z całą pewnością, to klimatyczny chaos. Będzie i cieplej, i zimniej, więcej opadów, silniejsze wiatry, długie okresy z zabójczymi temperaturami spowodują wyniszczające susze, a rzadkie dotąd zjawiska klimatyczne występować będzie zaskakująco często.

Książka – Ogrodnictwo na trudne czasy. Ćwiczenia z permakultury w Europie Środkowej ukazała się w maju 2023 roku i spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem. Spotkania, rozmowy i recenzje utwierdziły mnie w przekonaniu, że wszyscy potrzebujemy jakiegoś sensownego planu, nie tyle na przetrwanie, co na odnalezienie się w tej nowej sytuacji środowiskowej, która zmieni dosłownie wszystko. Nie da się jej dłużej ignorować i lepiej jest uświadomić sobie, że już nie czekamy z obawą, obojętnością lub szyderstwem na ustach aż zmiany nadejdą, bo one już się dzieją. Szkoda czasu na obezwładniającą obawę, nie uda się zachować obojętności, a szyderstwo zmienia się w strach i panikę.
Wszyscy i wszędzie, tam, gdzie jesteśmy, możemy od zaraz naprawiać sytuację, zaczynając od siebie. Jak przekonywał Bill Mollison, najlepiej działają małe grupy, liczące od 4 do 6 zmotywowanych osób, więc nawet nie ma potrzeby starać się o tworzenie jakiś licznych organizacji, które bardzo szybko zajmują się już jedynie sobą.

Znowu jest luty, minął rok i tym razem tekst nowej książki trafił do wydawnictwa nieco wcześniej niż poprzedniej. Roboczy tytuł brzmi: Ocalą nas małe drzewa. Zadrzewienia karmiące dla wspólnej Europy. Przekonanie zawarte w tytule, wzięło się z obserwacji mojego ogrodu i setek innych ogrodów jakie widziałem przez ostatnie kilka lat. Uważna obserwacja przynosi doświadczenie, a doświadczenie poddane refleksji buduje wiedzę. Zgromadzona wiedza poddana zostaje nowej pracy i pojawia się mądrość, a mądrość nie jest niczym innym jak zdolnością prawidłowego reagowania na zaskakujące sytuacje. Wiedza wielu ludzi jest tak rozległa, że powinna być zapisywana w książkach, które zbliżają nas do mądrości.
Opisałem kilku autorów książek, które zmieniają świat w bliski mi sposób. Ich działalność wyznacza obecnie główne nurty permakultury. Miałem wielką przyjemność przywołać pośród dawnych Pionierów, jednego z polskich teoretyków i praktyków przekształcania rolnictwa wielkoobszarowego w trwalsze i bliższe przyrodzie formy. Zasygnalizowałem też pojawienie się permakultury społecznej, która jest już dobrze udokumentowana i pojawia się w badaniach naukowych i jako refleksja etyczna, albo forma zarządzania trafia w zakres zainteresowania uniwersytetów.

Książka zawiera dwa główne zestawy „ratownicze” małych drzew i roślin jakie powinny im towarzyszyć. Pierwszy z nich odpowiada obecnej, zmieniającej się sytuacji w strefie umiarkowanej, a drugi jest charakterystyczny dla strefy podzwrotnikowej (obszar śródziemnomorski). Strefy te nie mają sztywnych granic, a zmiany jakie dzieją się na naszych oczach powodują, że zestawy są umowne i wiele gatunków przechodzi obecnie z jednej strefy do drugiej. Pisząc – „zestawy”, mam na myśli dziesiątki drzew i krzewów, a setki innych roślin jakie mogą im towarzyszyć. Wszystkie są interesujące, ukrywające wiele tajemnic i piękne, a przy tym oferują tak wiele, że opis skrócony do smaku owoców albo zawartości chemicznej, wydaje się nieznośnie prostacki. Dobierając gatunki posłużyłem się więc kluczem etnobotanicznym, co znacznie poszerzyło opis prawdziwego znaczenia poszczególnych gatunków. Pisanie o małych drzewach jako o naszych sojusznikach, było fantastycznym doświadczeniem.

Stale powiększa się grupa osób, która osiedla się nie tylko na terenach wiejskich w Europie Środkowej, ale także w znacznie cieplejszych krajach Europy. Projektując swój ogród i zadrzewienia karmiące, ci Nowi Osadnicy, jak ich nazywam, powinni sięgać po miejscowe gatunki drzew i krzewów owocujących. Zdecydowana większość z tych gatunków to małe drzewa, które rosnąc razem z innymi roślinami trwałymi, budują w strefie podzwrotnikowej bogate i odporne na wpływy środowiskowe ekosystemy z dużym komponentem kulturowym.

Koncepcja małych drzew ma wiele poziomów i zdecydowanie nie chodzi jedynie o wysokość czy średnicę korony. Tak jak w poprzedniej książce, której tematem było projektowanie w duchu permakultury, tak i w tej najnowszej, sięgam daleko poza zagadnienia technik ogrodniczych czy leśnych, bo permakultura jest w swej istocie czymś innym. Pozwala na porzucanie nawyków i odważne stosowanie wiedzy wobec zmieniającego się świata, w którym już nic nie będzie takie samo jak dotąd. Jest też dobrym przewodnikiem, gdy przekonamy się, że sytuacja wymaga aby nasze więzi z roślinami weszły w całkiem nowy etap.

Książkę przygotowuje do druku Wydawnictwo Bored Wolves.

W Terenowym Laboratorium Fundacji Biotop Lechnica rozpoczęliśmy budowę biblioteki, której częścią zasadniczą jest księgozbiór mojego ojca, a także książki gromadzone od lat w naszym krakowskim mieszkaniu. Pierwszy krok wykonali (od lewej) – Marcin Sarota, Marek Styczyński i Bogdan Kiwak na początku lutego 2024 roku. Fot. Bogdan Kiwak